10 فروردین 1403
Tehran
9 ° C
ما را در شبک های اجتماعی دنبال کنید
آخرین مطالب
بازگشت
a

مجلهٔ الکترونیک واو

یک انتخاب مناسب برای مطالعه روابط ایران و عثمانی
تاریخ، آمدن و رفتن پادشاهان نیست!

تاریخ برای کسانی که از نزدیک با آن سر و کار ندارند، احتمالا چیزی جز آمدن یک پادشاه و رفتن دیگری نباشد. اگر هم رشته­ دبیرستانشان علوم انسانی باشد و کتاب‌­های درسی را خوانده باشند فکر می‌­کنند همه چیز را بلدند و تاریخ همان است که آنها خوانده­‌اند. اما ماجرا متفاوت است. هرچه به زمان حال نزدیک می‌­شویم حوادث تاریخی ابعاد بیشتری پیدا می­‌کند و تخصص افرادی که تاریخ می‌­خوانند هم جزئی­‌تر و محدودتر می‌شود تا بتوانند همه­ زوایای موضوع را به خوبی ببینند و بررسی کنند.

روابط سیاسی ایران با کشورهای دیگر در زمان صفویه با اوایل قاجاریه، با دوره­ ناصری، انقلاب مشروطه و بعد از آن متفاوت است. چرا که انگلستانی که با شاه عباس صفوی در ارتباط بود، همان انگلستان قرن هجدهم نبود، همان سیاست­‌ها را هم بعد از استخراج نفت از ایران نداشت، پس نمی‌­شود با یک دید، تمام روابط ایران و فعالیت­‌های همسایه­‌ها و غیرهمسایه‌­های علاقه­‌مند به جنوب غرب آسیا را بررسی کرد.

یکی از برهه­‌هایی که مستقیم در امروز ما اثرگذار بود، جنگ جهانی اول است. جامعه­‌جهانی بعد از جنگ اصلا با قبل از آن قابل مقایسه نیست، چرا که همه مناسباتی که تا آن روز بر جهان حاکم بود را بهم زد. در این میان سرنوشت ایران نیز تغییر کرد.

کتاب «ایران و جنگ جهانی اول» کتابی است که به همین جزئیات پرداخته است. در واقع این کتاب مجموعه‌­ای از مقالات درباره اوضاع و احوال ایران در جنگ جهانی اول است. تورج اتابکی که این مقالات را جمع‌­آوری کرده، استاد تاریخ دانشگاه آمستردام است.

مدت زمان زیادی نگذشته بود که مفاهیمی هم‌چون مردم و ملت در ایران و ادبیات سیاسی‌اش معنی پیدا کرده بود. حالا در آغاز قرن بیستم و درست زمانی که همه جهان فکر می­‌کردند قرار است زندگی آرامی داشته باشند، یک‌باره جنگی شروع شد که تمام معادلات قبل از خودش را عوض کرد. برای ایران جدای از درگیری­‌ها و منازعات سیاسی، زمانی بود که دوباره مردم با مفاهیم جدیدی آشنا شدند و همین کلمات شاید به ظاهر ساده، آینده کشور را به طور کل تغییر داد. ملی­‌گرایی، پان­‌ترکیسم، پان‌­اسلامیسم از این دست کلمات بودند. مقالات کتاب­ هم بیشتر درباره اتفاقاتی است که به این مفاهیم مرتبط باشند. مثل تشکیلات مخفی دولت عثمانی در ایران که کاملا اهداف پان­‌ترکیست‌ها و پان­اسلامیست‌ها را دنبال می­‌کرد و در مقاله­‌ای دیگر به تاثیر این مسئله بر ملی­‌گرایی ایرانی­‌ها پرداخته شده است.

در مقالات این کتاب به خوبی به این نکته توجه شده است که جنگ جهانی اول و تغییراتی که به واسطه آن در ادبیات سیاسی و اجتماعی کشور ایجاد شد و تغییر نگاه مردم به حاکمیت در نهایت سبب شد مردم خودشان هم به این باور برسند که نه تنها شاه جوان قاجار توانایی اداره کشور را ندارد، بلکه سایر قجرها و وابستگانشان هم نمی‌توانند بیش از این کاری از پیش ببرند و نه طی یک حادثه بلکه در طولانی مدت بود که نخبگان جامعه از قاجارها ناامید شدند و به دنبال شخصی بودند که بتواند کشور را از بحران تجزیه نجات دهد؛ در آخرین مرحله کودتای سوم اسفند 1299 رضاخان را بر سر قدرت آورد.

ایران و عثمانی از ابتدای تشکیل حکومت عثمانی باهم مشکلاتی داشتند، جنگ‌­های فراوانی هم بین آنها بود و چون تقریبا هردو قدرت یکسانی داشتند هیچ­کدام موفق نشدند آن یکی را از صحنه حذف کنند. در اوایل قرن بیست اما دیگر زمان قدرت­‌نمایی برای هیچ‌کدامشان نبود. نه خلافت پیر عثمانی توانش را داشت نه حکومت فرسوده قاجار. در این مرحله فقط تلاش برای برای زنده ماندن و بقا بود. که باز عثمانی‌­ها هوشمندانه­‌تر عمل کردند، تشکیلات مخفی در ایران به وجود آوردند، با آلمان‌­ها متحد شدند و از حکومت موقت ایران حمایت کردند و در ماجرای اسماعیل آقا سیمکو هم دخیل بودند. شاید بشود گفت تمرکز اصلی کتاب «ایران و جنگ جهانی اول» بیشتر بر روابط ایران و عثمانی و تاثیر آن­ها بر فضای داخلی ایران باشد، که برای کسانی که بخواهند اختصاصا در این حوزه مطالعاتی داشته باشند انتخاب مناسبی است.

همانطور که پیش­تر گفته شد مقالات این کتاب بیشتر حول محور تغییرات گفتمان سیاسی در ایران است که از کمی قبل از جنگ آغاز شد و در همان سال­‌های جنگ به اوج خود رسید. تغییراتی که تا امروز آثار آن را حس می­‌کنیم. اما برای شناخت تمام ابعاد جنگ جهانی و اثرات آن کافی نیست. چرا که مثلا به مسئله مهمی مثل قحطی که در سال‌­های 1296 و 1297 در ایران بود نپرداخته است. به غیر از این، مقالات در سال 1998م. تنظیم شده­‌اند و ممکن است طی این سال­‌ها داده­‌ها و اطلاعات جدیدی درباره موضوعاتی که کتاب به آنها پرداخته است به دست آمده باشد. اما با همه­ این اوصاف به خاطر نگاه تخصصی نویسنده‌­های مقالات، کتاب بسیار ارزشمندی است. به جزئیات و نکاتی در آن سال­‌ها دقت کرده­‌اند که ممکن است در حالت عادی از دید سایر پژوهشگران مغفول مانده باشد. به عنوان مثال «استفانی کرانین» در مقاله «ملی­‌گرایی ایرانی و ژاندارمری دولتی» از ابتدای تاسیس ژاندارمری و اتفاقاتی که ژاندارم­‌ها در آن موثر بودند گفته است تا زمان جنگ جهانی اول که دولت سوئد اتباعش را به کشورش برگرداند و تمام فرماندهان سوئدی ژاندامری هم به ناچار از ایران رفتند. این اتفاق هرچند در ابتدا باعث آسیب به ژاندامری شد اما در نهایت باعث شد ایرانی­‌ها بتوانند خودشان مسئولیت بپذیرند و از جهت رشد نظامی برای ایران نتیجه مثبتی داشت.

ترجمه­ تمام مقالات کتاب را حسن افشار انجام داده است و این کتاب بیشتر برای افرادی که در این حوزه مطالعه می­‌کنند یا از قبل با آن آشنا هستند، مناسب است. چرا که احتمالا بدون زمینه­ ذهنی درباره آن روزگار درک برخی مطالبش دشوار باشد.

عنوان: ایران و جنگ جهانی اول؛ آوردگاه ابر دولت‌ها/ پدیدآور: تورج اتابکی؛ مترجم: حسن افشار/ انتشارات: ماهی/ تعداد صفحات: 260/ نوبت چاپ: دوم.

انتهای پیام/

ارسال نظر