پیوند تاریخ و ادبیات در «اعترافات کاتب کشته شده»
دعوت به شناخت دوباره عاشورا
دو حوزه معرفتی تاریخ و ادبیات از دیرباز هم به شکل سنتی و هم به شکل مدرن خود، حلقه‌های پیوند دهنده و موضوعات مشترکی برای تحقیق و مطالعه داشته‌اند. اگر از شکل سنتی این دو رشته بگذریم، در شکل مدرن آن، از یک سو رمان تاریخی به مثابه یک گونه ادبی و از سوی دیگر تاریخ اجتماعی به مثابه یک گونه تاریخی، هر دو گرچه روش و بیانی متفاوت دارند اما به موضوعاتی مشترک می‌پردازند؛ موضوعاتی از قبیل روابط اجتماعی، زندگی روزانه مردم عادی، زنان، طبقات روستایی و دهقانان، فولکلور و موسیقی، انتخاب مردم هر دوره در بزنگاه‌های مهم، کنش‌ها و واکنش‌های تاریخ‌ساز. به دیگر سخن، رمان تاریخی با پرداختن به این‌گونه موضوعات، تاریخ اجتماعی را در خود بازنمایی می‌کند و مدام یادآور می‌شود که این بزنگاه‌ها و تصمیمات در هر دوره‌ای به اشکال مختلف قابل تکرار است.
در واقع رمان تاریخی بین تاریخ و ادبیات قرار گرفته و می‌تواند وقایع را با نشاط و تحرک بیشتری، بدون جدیتِ گزارشِ صرفاً تاریخی، روایت کند و توضیح دهد، می‌تواند گذشته را احیا کند و یا شخصیت‌های اصلی یک دوره و یا جامعه را بشکافد و در یک کلام به درون آنها راه یابد.
در رمان تاریخی، تاریخ و ادبیات دست در دست یکدیگر پیش می‌روند و در نتیجه قرار گرفتن یکی در دیگر، گفتگویی سازنده و در عین حال لذت‌بخش بین گذشته و حال شکل می‌گیرد که تجربه گذشته را به روز می‌کند. از این‌رو، رمان تاریخی دعوتی است به سوی تاریخ و دعوتی است برای گسترش شناخت ما از گذشته. (در این‌باره ر.ک: ایندورین، 1389: 30)
«اعترافات کاتب کشته شده» نوشته ساسان ناطق رمانی تاریخی مربوط به وقایع عاشوراست. قصه این رمان در ظهر عاشورا و در کربلا رخ می‌دهد. شبانی برای دریافت پول گوسفندان خریداری‌شده توسط سپاهیان عبیدالله‌بن زیاد به لشکر آنان می‌آید و پا به خیمه کاتبان می‌گذارد که در پی ثبت و ضبط وقایع جنگ برای امرای خود هستند. وقتی شبان به کربلا می‌رسد، ساعاتی از جنگ سپاهیان عبیدالله با یاران امام حسین (ع) گذشته است، او همنشین پنج نفر در آن خیمه می‌شود: برادرزاده ابن‌ملجم (پسرکی بازیگوش و فرصت‌طلب)، علی‌بن‌قرظه (جنگجویی که از نافع‌بن‌هلال زخم برداشته)، نعمان (جوانی که عبیدالله او را فریب داده و شمشیری تقلبی و زنگ‌زده را به عنوان شمشیر خلیفه سوم در اختیارش گذاشته تا انتقام خلیفه شهید را از نوه رسول خدا (ص) در کربلا بگیرد؛ کاری که با چند نفر دیگر نیز کرده است)، پیشکار کاتبان (پیرمردی حق‌طلب و از ارادتمندان خاندان پیامبر (ص)) و کاتب (از شاگردان کاتب اعظم دارالحکومه معاویه و یزید).
شبان که خود فرزند کاتب اعظم است و رازش را با زندگی مخفیانه پنهان کرده، همراه ساکنان آن خیمه به تماشای جنگ مشغول می‌شود. مراوده شبان و آن پنج نفر روایت اصلی رمان را تشکیل می‌دهد. این کتاب در هفت فصل نوشته شده است. هر کدام به وقایعی که در ظهر عاشورا اتفاق افتاده اختصاص دارد. اعترافات کاتب کشته شده به دنبال کشف حقیقت و راز عاشوراست. در این رمان دویست و چند صفحه‌ای شبانی را می‌بینیم که فرزند کاتب فراری و کشته شده توسط دربار معاویه است و آمده تا در ظهر عاشورا مواجهه سپاه شمر و عمربن سعد را با لشکر امام حسین(ع) ببیند و بنویسد. در این‌جا چالشی بین او و چند نفر از سربازان و محافظان چادر کاتبان عمر بن سعد پیش می‌آید و بدین ترتیب داستان ادامه می‌یابد.
این کتاب اطلاعات دقیقی را از زبان این شبان که پدرش روزی در دربار معاویه بوده از نیرنگ‌ها و دسیسه‌های معاویه در حق امام علی(ع) و خاندان ایشان روایت می‌کند و ما وقایع قبل از عاشورا و اتفاقات پیش آمده برای امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را در این روز از زبان این شبان و کاتب دیگری که در چادری که در ظهر عاشورا در سپاه عمربن سعد است، می‌بینیم و می‌شنویم. در این گرانیگاه پیوند تاریخ و ادبیات رخ می‌دهد. در واقع رمان در فرامتن خویش یادآور می‌شود رویارویی حق و باطل و وقایع ناشی از آن در حال تکرار است.
در این رمان نویسنده با تمهید با فلا‌ش‌بک (یا برگشت به گذشته) خواننده را با شخصیت‌های مختلف تاریخ صدر اسلام و ماجراهای‌شان همراه می‌کند تا روز مصاف عاشورا را بهتر درک کنند. ساسان ناطق در این رمان به مستندات تاریخی وفادار است اما اثر او مستند روایی نیست بلکه در عین وفاداری به تاریخ او برای خوانندگانش قصه دست‌وپا کرده است.این رمان از دسته داستان‌هایی است که بر اساس روایت‌های تاریخی نوشته شده و نویسنده از شخصیت‌های مهم دینی و ماجرا‌های حول آن شخصیت‌ها با استنادات تاریخی قصه‌اش را روایت کرده است. نویسنده رخداد تاریخی عاشورا را بدون تغییر آورده و قصه خود را پیرامون آن بسط داده است.
رمان تاریخی شکلی از روایت داستانی و ترکیبی از داستان و تاریخ است؛ به طوری که نمی‌توان به آسانی گفت در این قالب آیا تاریخ، به منزله موضوع کار نویسنده، در محور داستان قرار می‌گیرد و همه عناصر داستان در خدمت مورخ در می‌آید یا تاریخ، به مثابه حکم فرعی اثر، در پس داستان خودنمایی می‌کند؟ در این قالب داستانی اشخاص برجسته و تار یخی، سلسله حوادث، و عصر گذشته بازسازی می‌شود و از آن جا که به گذشته می‌پردازد تاریخ است و از آن جا که برای بیان حوادث از عناصر روایت و داستان‌پردازی استفاده می‌کند داستان است. درواقع، رمان تاریخی، از آن جا که به شرح حوادث گذشته می‌پردازد، تابع الگوهای روایت است. اگر به آن دسته از رمان‌ها که نوشتار تاریخی خوانده می‌شوند دقت کنیم، متوجه می‌شویم که بیشتر داستان به چیزی نظر دارد که به خود گرفته است.
رمان‌های تاریخی، از آن جا که به گذشته می‌پردازند، تار یخ و از آن جا که برای بیان حوادث از عناصر روایت و داستان‌پردازی استفاده می‌کنند شبیه به داستان هستند. در همین زمینه مایکل تولان چیزهایی را روایت می‌داند که در آنها شروع توالی وقایع، شروع برجسته‌سازی یک یا چند شخصیت، و شرایط منجر به بحران را مشاهده کند.
در کتاب «اعترافات کاتب کشته شده» وقایعی مانند بسته شدن آب به روی امام حسین(ع) یا فریب دادن سواران و جنگجویان برای اینکه در سپاه عمر بن سعد باشند و و راه را بر امام حسین(ع) ببندند را با خیال و تخیل نویسنده در هم آمیخته، ولی پا را از حقیقت و رویداد بیرونی و واقعیت بیرون نگذاشته است.
در نگارش رمان‌های تاریخی این هنرمندی نویسنده است که تخیل را به خدمت بگیرد و کار را با توجه به تاریخ و تخیل پیش ببرد. ناطق شخصیت‌هایی تخیلی را در این کار در کنار واقعه کربلا قرار داده است. شبانی که فرزند کاتب فراری و کشته‌شده دربار معاویه هست. این شبان زاییده خیال نویسنده است؛ یا افرادی که در آن چادر که شبان به آنجا مراجعه می‌کند، حضور دارند، زاییده خیال او و در واقع برآمده از خود واقعه کربلا هستند. در واقع او بعضی از شخصیت‌ها را تغییر داده؛ البته بعضی شخصیت‌های بیرونی نمود خود را دارند؛ مثلاً دو برادری که یکی در سپاه عمر بن سعد و دیگری در سپاه امام حسین(ع) بودند، این‌ها وجود بیرونی دارند. همچنین چند نفری که در این چادر هستند، هرکدام قصه و روایت خود را دارند.
منابع:
ــ ايندورين، كارلوس ماتا(1389) تعريف و توصيف مختصر رمان تاريخی، ترجمه نرجس بانو صبوری، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، شماره 154.
ــ حاتمی، امیرحسین(1398) تحليل و بررسي بازنمايي تاريخ اجتماعي در رمان تاريخي بر مبناي ديدگاه جورج لوكاچ، پژوهش ادبيات معاصر جهان.
عنوان: اعترافات کاتب کشته شده/ پدیدآور: ساسان ناطق/ انتشارات: سوره مهر/ تعداد صفحات: 236/ نوبت چاپ: اول.
انتهای پیام/
