گزارش‌هایی از مردم در «دوران قاجار»
شهروندان قاجاری چطور اعتراض می‌کردند؟
«دزدی به نوبه خود شکلی از شورش بود»، «عوام بیشتر به مجتهدانی خمس و زکات می‌پرداختند که بیش از دیگران خود را به دیدگاه‌های این مردم متعهد نشان می‌دادند»، «در طول قرن‌ها یک راهبرد اعتراض در کشورهای مسلمان آن بود که از داد و ستد خودداری کنند: بستن بخشی یا در نمونه‌های ایرانی، تمام بازار» و… بخش‌هایی از روایت پژوهشگر انگلیسی از ایران دوره قاجار است.
خانم ونسا مارتین که مورخ انگلیسی و متخصص تاریخ تشیع، خاورمیانه معاصر و ایران است. استاد تاریخ خاورمیانه «دانشگاه لندن» بوده و در «موسسه رویال هالووی» دانشگاه مذکور مشغول به فعالیت است. حوزه اصلی تحقیق ونسا مارتین توسعه سیاسی، مذهبی و اجتماعی ایران مدرن از قرن نوزدهم تا اواخر قرن بیستم بوده است. تحقیقات فعلی این پژوهشگر به تشیع به ویژه ظهور رادیکالیسم اسلامی در انقلاب مشروطیت پرداخته است.
حالا برویم سراغ کتابی که می‌خواهیم از این پژوهشگر معرفی کنیم؛ «دوران قاجار». در واقع باید گفت پیشینه او را برای این آوردم تا بهتر بتوانیم درباره زیرعنوان کتابش حرف بزنیم: «چانه‌زنی، اعتراض و دولت در ایران قرن نوزدهم». مارتین در این کتاب با تمرکز بر سه شهر بوشهر، فارس و اصفهان در دوره قاجار به مسئله چانه‌زنی و اعتراض و نقش دولت در آن دوره پرداخته است.
بارها پیش آمده که افراد دنبال خواندن کتاب تاریخی هستند. وقتی از آن‌ها پرسیده می‌شود کدام دوره تاریخی، با جوابی کلی مواجه می‌شویم: «می‌خواهیم تاریخ معاصر بخوانیم»، غافل از اینکه تاریخ معاصر دوره‌های و مقاطعی دارد که خودشان به تنهایی عمق بسیاری دارند که با یک کتاب و دو کتاب نمی‌توان به فهم دقیقی از آن‌ها راه پیدا کرد؛ حال چطور ممکن است با یک کتاب بتوان به شناختی از یک دوره صدساله تاریخی دست پیدا کرد. دوره قاجار هم از آن دورانی است که با یک کتاب و دو کتاب و سه کتاب نمی‌توان وارد آن شد و باید از زوایای مختلف آن را خواند تا بتوان شناختی نسبی از آن پیدا کرد، این نکته درباره کسانی است که مخاطب تخصصی تاریخ نیستند و فقط می‌خواهند تاریخ بخوانند. باید در خاطر داشته باشیم با یک کتاب نمی‌توان تصویری از تاریخ کسب کنیم زیرا هر مورخ و پژوهشگری از منظر خودش به تاریخ نگریسته و آن را روایت کرده به همین خاطر نیاز است که برای داشتن یک تصویر درست به یک اثر اکتفا نکنیم.
کتاب «دوران قاجار» هم یکی از کتاب‌هایی است که از منظر اعتراض و چانه‌زنی به مرور تاریخ سیاسی ایران در روزگار قاجار پرداخته است. نویسنده با مرور سه شهری که گفته شد، تاریخ را با استناد به سندهای موجود در روایت سیاحان، نماینده کشورهای خارجی در سفارتخانه‌ها، خاطرات اشخاص و روایت نشریات معدودی که در آن روزگار منتشر می‌شده، روایت کرده است. در این اثر خواننده با مصادیق مختلف زندگی اجتماعی و شیوه چانه‌زنی و اعتراض آشنا می‌شود و می‌تواند حضور مدنی مردم ایران را در سال‌های تسلط سلسله قاجار بر کشور مشاهده کند.
باید گفت کتاب با آن چیزی که روی جلدش نوشته، مطابقت زیادی دارد. نویسنده کوشش کرده تمام‌نمایی از این امور را در کتابش کنار هم قرار دهد. فصل‌بندی کتاب نیز به این تصویر کمک می‌کند. برای خواننده‌ای که تطبیق دادن تاریخ‌ها برایش دشوار است برخی زمان‌ها قابل درک نیست، یعنی ارجاع به یک تاریخ میلادی بدون اینکه بدانیم در آن دره کدام پادشاه بر مسند امور بوده کمی تطبیق اتفاقات را دشوار می‌کند با این وجود به شکلی نیست که خط روایت نامفهوم و گیج‌کننده باشد.
یکی از نقاط قوت کتاب که در کتب دیگر کمتر است یا باز باید سراغ یک کتاب تخصصی دیگر رفت، این است که نویسنده در یک فصل مجزا به مرور حضور زنان در فعالیت‌های اجتماعی اشاره کرده و مواردی از حضور آنان در اعتراض‌های مدنی را بازگو کرده است. اتفاقی که نشان می‌دهد حضور زنان به پیش از ظهور مدرنیته در ایران باز می‌گردد و آن‌ها در اعتراضاتی مانند ماجرای «بلوای نان» حضور فعال و چشمگیری داشتند.
در مجموع کتاب «دوران قاجار» یکی از کتاب‌هایی است که مخاطب با آن چیزی که روی جلد نوشته شده، در داخل جلد مواجه می‌شود و آدرس غلط نمی‌دهد. کتاب آنچه در نظر دارد را با توجه به آنچه در اختیار تاریخ است بازگو کرده و تلاش کرده در این مسیر تحلیل‌ها را بر اساس مستندات به مخاطب خود عرضه کند. کتاب حجم زیادی ندارد ولی میزان اطلاعاتی که در آن در اختیار خواننده قرار می‌گیرد به قدری هست که برای خواندن آن نیاز به دقت لازم داشته باشد.
عنوان: دوران قاجار؛ چانه‌زنی، اعتراض و دولت در ایران قرن نوزدهم/ پدیدآور: ونسا مارتین، مترجم: افسانه منفرد/ انتشارات: اختران/ تعداد صفحات: 336/ نوبت چاپ: دوازدهم.
انتهای پیام/
