واکنش ادبیات داستانی به کودتا چه بود؟

کودتای داستانی!

01 شهریور 1400

ادبیات ایران در هر برهه تاریخی، مولد ظهور گونه‌های جدیدی در روایت شعر و داستان بوده است. بیست و هشت مرداد از جمله وقایع مهم سیاسی  و تاریخی است که پس از آن بسیاری از شاعران و نویسندگان در بند شده و بسیاری از معترضان اعدام شدند. از این رو این واقعه جرقه خلق نمونه‌های شگرف و بدیعی در ادبیات ایران شد که علاوه بر یاس و ناامیدی از شکست دولت دکتر مصدق، اعتراضات و آزادی‌خواهی ملت ایران را در اذهان زنده نگاه می‌داشت.

انقلاب مشروطه، کودتای بیست و هشت مرداد و انقلاب اسلامی از جمله اتفاقات مهم تاریخ صد ساله کشورمان هستند که هرکدام از آن‌ها سرنوشت تاریخ را دستخوش دگرگونی‌های عظیمی ساخته‌اند. کودتای بیست و هشت مرداد و سرنگونی حکومت مردمی دکتر مصدق با  کودتای آمریکایی انگلیسی از جمله اتفاقات تلخ تاریخ سیاسی کشورمان به شمارمی‌رود. این واقعه علاوه بر سیاست، بر موضوعات اجتماعی و حتی ادبیات ایران تاثیر خود را برجای گذاشته است. نویسندگانی چون بزرگ علوی، جلال آل‌احمد، ابراهیم گلستان و شاعرانی همچون نیما، مهدی اخوان‌ثالث، هوشنگ ابتهاج، احمد شاملو و سیاوش کسرایی با الهام از این واقعه هر کدام با زبان ادبی خود به شرح واقعه پرداخته‌اند.

پس از کودتای بیست و هشت مرداد با توجه به فضای دیکتاتوری  و اختناق و فشار آن روزگار، شاعران و نویسندگان به نماد، نشانه‌ و تمثیل برای بیان مقصود خود روی آوردند. نفوذ استعمار، استبداد حاکمان، یاس از اصلاح مملکت، شکست جنبش و انقلاب ملی و حبس و کشتار مخالفان از مهم‌ترین دغدغه‌هایی بود که اهالی قلم به آن می‌پرداختند. نویسندگان و شاعران سرخورده از کودتا و بازداشت دکتر مصدق روح ناآرام و پریشان خود را در قالب نمادها و سمبل‌هایی از اسطوره و افسانه به زیور طبع آراسته‌اند.

در شعر بیشتر از همه نیما یوشیج نگران اوضاع و بازتاب دهنده آن روزگار بود. وی یکی از آگاه‌ترین شعرای عصر خود بود که با زبان تمثیل در دام سیاسی‌بازی‌های معمول نمی‌افتاد. شعر «شب» نیما یکی از آثار تمثیلی اوست که به خوبی روزگار کودتا را بازتاب داده است. اخوان‌ثالث از دیگر شاعران آن روزگار است که به نقلی شاعر بعد از کودتای بیست و هشت مرداد است. شعر «قصه شهر سنگستان» او درباره شکست مصدق و موضوع نفت است که در این شعر ذکر می‌‌کند: «و بردن‌ها و بردن‌ها و بردن‌ها و کشتی‌ها و کشتی‌ها و کشتی‌ها».

اخوان ثالث با شعرهای «خانه‌ام آتش گرفته است …» و «زمستان است» بهترین توصیفات را از فضای شاعران و ادیبان روزگار بیست و هشت مرداد روایت می‌کند.  البته شعر در تمامی حوادث و رویدادها بیشتر از دیگر حوزه‌های ادبی قابلیت ماندگاری و همدلی با زبان مردم را دارد. اما از تاثیر داستان‌ و رمان و نقش بی‌بدیل نویسندگانی چون جلال، سیمین دانشور و … نمی‌توان گذشت. شعر، داستان، نقاشی، موسیقی، تئاتر و… هرکدام رسالت خود را در راستای آگاهی‌بخشی به مردم ایفا می‌کردند. اما شعر و داستان حکایت ماندگارتری دارند.

به عنوان مثال اسماعیل فصیح با نگاشتن رمان «درد سیاوش» نگاهی تمثیلی به واقعه بیست و هشت مرداد دارد. در این داستان سیاوش به دکتر مصدق همانند سازی شده که با مرگ او قهرمان‌کشی ایرانیان به ذهن مخاطب خواهد آمد.

اما در میان آثار جدید داستانی می‌توان به رمان «عشق در عصر کودتا» اثر مرجان کمالی اشاره کرد. این رمان عشق سوزناک دو جوان به نام‌های رویا و بهمن را روایت می‌کند که در کوران حوادث بیست و هشت مرداد ناکام می‌ماند. اما این دو جوان پس از شصت سال زمانی‌که گرد پیری به صورت آنان می‌نشیند در ایالات متحده آمریکا یکدیگر را ملاقات می‌کنند و داستان عشقی قدیمی سرباز می‌کند. این داستان علاوه بر روایت عاشقانه دو جوان، داستان دموکراسی‌خواهی و مبارزات تاریخی مردم ایران را روایت می‌کند. داستانی که دست استعمارگران را در کودتا علیه ملت ایران نمایان ساخته و از امیدی که به یاس بدل شد حرف می‌زند.

اما احمد محمود نامی شناخته شده میان مخاطبان رمان فارسی است. محمود که آثار بی‌نظیری همچون «همسایه‌ها» و «زمین سوخته» از خود به جای گذاشته، در کتاب «داستان یک شهر» ادامه «همسایه‌ها» را روایت می‌کند. در این کتاب هم همچون «همسایه‌ها» خالد راوی داستان است. محمود در این دو کتاب اعتقادی به اشاره مستقیم حوادث سیاسی و اجتماعی ندارد. او تنها زندگی اقشار فرودست جامعه را انعکاس میدهد. «داستان یک شهر» به حوادث پس از کودتای بیست و هشت مرداد و پاکسازی ارتش شاه از اعضای حزب توده می‌پردازد.

وی هرچند تلاش می‌کند وارد فضای سیاست نشود اما در انتهای این کتاب آخرین رزوهای چند افسر حزب توده را روایت می‌کند که پس از کودتا بازداشت و اعدام شده می‌شوند.

اما شهرام رحیمیان در کتاب «دکتر نون زنش را بیشتر دوست دارد» روایت متفاوتی از یکی از یاران دکتر مصدق ارائه می‌دهد. دکتر نون که از نزدیکان دکتر مصدق است تعهدی همه جانبه به او دارد. اما رفته رفته در ادامه داستان وی در دوراهی تعهد سیاسی و عشق سوزان خود سرگردان می‌شود. شکنجه‌گران حکومت با پخش صدای ملکتاج همسر وی که در حال التماس به ماموران است، او را مجبور می‌کنند که در حمایت از شاه و علیه دکتر مصدق صحبت کند.

در مجموع به نظر می‌رسد آنطور که باید ادبیات درباره این واقعه حرف زیادی نزده که باید سراغ ریشه‌های این مسئله رفت که آیا دست کودتاگران در این موضوع دخیل بوده یا ناشی از غفلت اهل قلم بوده است. اتفاقی که اگر در هر جای دیگر از دنیا روی داده بود آثار ادبی بسیاری از دل آن خارج می‌شد.

انتهای پیام/

بیشتر بخوانید