خرداد سال گذشته بود که در کتابخانه یکی از اقوام گوهری ذی‌قیمت از حیث مادی و معنوی یافتم. کتابی که گذر زمان آنرا از خاطرم برده بود. قرار شد در اولین فراغت «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» به طور امانی وارد کتابخانه‌ام شود؛ فرصتی که در واپسین روزهای سال و در روزهای ابتدایی ماه رمضان پیش آمد. حدود یک دهه قبل کتاب دایره‌المعارف مصور جنگ تحمیلی به اهتمام جعفر شیرعلی‌نیا، تاریخ‌نگار دفاع مقدس راهی بازار نشر شد. این کتاب، نخستین تجربه او در زمینه آثار مصور محسوب می‌شد که با مشارکت انتشارات سایان ناشر تخصصی دایره‌المعارف مصور در کشور به چاپ رسید. اثری مصور که از تشکیل کشور جدید عراق و اختلافات مرزی ایران و عراق را در زمان حکومت‌های پهلوی و جمهوری اسلامی تا بازگشت اسرا و جنگ خلیج فارس روایت کرده و تا کنون نزدیک به پانزده مرتبه بار تجدید چاپ شده است.
این کتاب محصول سال‌ها تلاش نگارنده، مصاحبه‌های فراوان با فرماندهان جنگ و زیر و زبر کردن منابع خارجی است هرچند تمرکز اصلی آن بر تصاویر عکاسان داخلی و خارجی است که از قضا تعدادی از آنان همچنان مهجور مانده‌اند. گفت‌وگوهای شیرعلی‌نیا با تعدادی از فرماندهانی که در بین عموم مردم و شاید حتی علاقه‌مندان این حوزه آنچنان شناخته شده نیستند اما در سال‌های طولانی جنگ در پسِ پرده اتاق‌های عملیات از بخش عمده اسرار نظامی در دهه شصت اطلاع داشتند باعث شده تا مطالبی در این کتاب بازگو شود که جایی نظیرش را نبینید.
سخنان طولانی درباره اختلاف نظرها بین فرماندهان ارتش و سپاه در اتاق جنگ قرارگاه کربلا، اختلافات بین فرماندهان و مقامات ارشد غیرنظامی که بزرگترهای جنگ به شمار می‌رفتند، نقل قول‌های شنیده نشده از شهدا، تمردهای آشکارا و نهان از فرمان‌های امام خمینی و لابی‌های گروه‌های مختلف نیروهای مسلح برای زمین زدن فرماندهی که او را نمی‌پسندیدند بخش‌های جالبی از این کتاب است. هرچند این علاقه جعفر شیرعلی‌نیا به انتشار مطالب شبه زرد در تاریخ جنگ بعدها در قالب انتشار کتاب‌های دیگر و یادداشت‌های شخصی او ادامه یافت اما این باعث نمی‌شود تا زحمات او در این کتاب را نادیده بگیریم. به طور مثال فصل آخر کتاب، خود به تنهایی اثر جامع و کاملی است از آنچه که از پایان جنگ در مرداد 67 تا بازگشت اسرا و تخلیه مناطق اشغالی در سال 69 گذشت.
مرجع بودن این کتاب در بخش‌های مختلف و انتشار تصاویر مختلف از تسلیحات انفرادی و تیربارهای سنگین به انضمام تصاویر فشنگ‌هایشان، هواپیماها، بالگردها، تانک‌ها و خودروهای زرهی و معمولی، وسائل ارتباطی الکترونیک و حتی البسه نظامی با استتارهای مختلف و ضبط صوت‌ها و دوربین‌های رایج خبرنگاران و راویان دفاع مقدس در سال‌های جنگ تحمیلی، مهمترین نکته مثبت آن است که می‌توانست سرآغاز ساخت مستندهای بسیاری در این زمینه‌ها باشد.
شاید بزرگترین ایرادی که می‌شود از این کتاب گرفت گم و گور بودن برخی تاریخ‌ها، اعداد و ارقام و البته نهادهای مختلف است که اصل دایره‌المعارف بودن آن را زیر سوال می‌برد؛ به طور مثال اختلافاتِ حتی ناچیز بین فرماندهان رده بالای نیروهای زمینی ایران مشهود است و ما بارها در کتاب اسامی افرادی را می‌بینیم که در دوران جنگ از فرماندهی تیپ بالاتر نرفتند در عوض حتی اسم 2 نفر از فرماندهان نیروی هوایی از سال 60 تا 65 و یکی از فرماندهان نیروی دریایی از 62 تا 64 که اختلاف نظراتش منجر به استعفایش شد را حتی در حد یک تیتر که «در فلان تاریخ فلانی فرمانده فلان نهاد شد»، نمی‌بینم!
از هوانیروز هرچند مطالب زیادی می‌شنویم و تصاویر نابی می‌بینیم اما همچنان از فرماندهان آن که از قضا یکی از آنها همزمان وزیر دفاع بوده چیزی نمی‌شنویم. از وزارت دفاع و صنایع متعدد آن در زمینه‌های زرهی و هوایی و بالگردی خبری نیست، تلاش‌های ماموران وزارت اطلاعات در عراق و زحمات نهادهای پشتیبان جنگ در این اثر مهجورند و هشت سال خدمت نیروی هوایی در زمینه‌های ترابری، پدافند، شناسایی، بمباران و… به چشم نگارنده نیامده است؛ نیروی دریایی هم که حدود 10 جلد روزشمار دارد در این اثر خلاصه شده به عملیات مروارید و درگیری‌اش با آمریکا در فروردین 67.
استفاده گزینشی از منابع مکتوب مثل خاطرات هاشمی رفسنجانی و استفاده از بخش‌هایی از آن و دور انداختن بخش‌های دیگر مثل خاطرات استعفای یک فرمانده جنگ، آسیبی بزرگ است که به این اثر زده و اگر شما منابع دیگر را مطالعه کرده باشید متوجهش خواهید شد وگرنه از جامع بودن این کتاب حیرت کرده و بی‌وقفه برای نگارنده کف خواهید زد!
بی‌شک ما منکر زحمات زیاد جناب شیرعلی‌نیا در تدوین این اثر نمی‌شویم و من همچنان مطالعه آن را توصیه می‌کنم اما این کتاب بیشتر از آنکه دایره‌المعارف باشد، «مصور» است و جنبه تصویری بودن آن روی مطالبش سایه انداخته، تصاویری که در انتها شماره به شماره اسم عکاسانش ثبت شده است و اصلا بعید نیست به علت راه نیافتن این عکاسان شهیر به پایگاه‌های هوایی و دریایی، او قید مطالعه در این مباحث را زده باشد!
با اینه همه شاید بهتر بود اسم این کتاب به دایره المعارف وقایع مهم جنگ یا دایره المعارف وقایع مهم در عملیات‌های زمینی تغییر پیدا کند. شاید این کار باعث می‌شد تا این تاریخ‌نگار مبحث تالیف اثر مصور در باب تاریخ جنگ را تمام شده نپندارد و به جای تالیف کتب مصور زندگی رهبران انقلاب اسلامی، سراغ تکمیل آثاری برود که می‌توانستند با کمک همدیگر، اثری فوق نفیس و بی‌رقیب از آثار جنگ باشند.
عنوان: دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ (ایران و عراق)/ پدیدآور: جعفر شیرعلی‌نیا/ انتشارات: سایان/ تعداد صفحات: 632/ نوبت چاپ: دوازدهم.
انتهای پیام/
