تحلیلی بر رمان «ما گربه هستیم» نویسنده ژاپنی
همچنان گربه!
در ۱۸۵۳ میلادی و در سال‌های آخر دوره ادو(توکوگاوا)[۱] در ژاپن، متیو پرِی، دریادار آمریکایی بدون توجه به سیاست درهای بسته(ساکوکو)[۲] ژاپن به دستور رئیس جمهور آمریکا و به قصد مبادله تجاری با این مجمع‌الجزایر دورافتاده، آب‌های ژاپن را می‌شکافد و به خلیج اوراگا[۳] می‌رسد. چون از سوی ژاپنی‌ها روی خوش نمی‌بیند، آن‌ها را ناگزیر به انتخاب دو گزینه می‌کند: تجارت و مرگ. سپس به آمریکا بازگشته و به آن‌ها فرصت تصمیم‌گیری می‌دهد. پری در فوریه ۱۸۵۴ به اوراگا بازمی‌گردد و به حکومت ژاپن هشدار می‌دهد که «اگر با من معامله نکنید، با مرده‌شور معامله خواهید کرد». پس از آن، ژاپن به ناچار، دو بندر «شیمودا» و «هاکوداته» را طی معاهده کاناگاوا[۴] در اختیار ناوگان آمریکا قرار می‌دهد و به این ترتیب متیو پری طومار انزوای ۲۰۰ ساله ژاپن را در هم می‌پیچد. پس از آن، راه برای ورود سایر ملل نیز به‌ویژه اروپاییان برای تجارت با مردم ژاپن گشوده شده و کشتی‌های تجاری بسیاری از این قارّه روانه‌ی سرزمین چشم‌بادامی‌ها می‌شوند.
جمله‌ی تهدیدآمیز پری را شاید بتوان موتور محرّکه اصلاحات مدرن ژاپن به حساب آورد؛ همان که سال‌ها بعد در عهد حکمرانی امپراتور موتسوهیتو[۵] انقلاب مِی‌جی[۶] نام گرفت. اگرچه سنگ بنای این دگرگونی بزرگ، پیش‌تر در دوره توکوگاوا به واسطه‌ی سیاست‌های کم‌نقص شوگون‌های[۷] این دوره در اداره امور گذاشته شده بود، اصلاحات موتسوهیتو نظام‌مندتر و در سطح گسترده‌تری اجرا شد. در این عصر، شعار اصلی دولتمردان ژاپن، کشور غنی و ارتش قوی بود و عمده تلاش‌ها در راه تحقّق این شعار، صرف الگوگیری از متدهای مدرنیزاسیون جهان غرب به خصوص آمریکا و پس از آن انگلستان و فرانسه و آلمان می‌شد.
رستاخیز میجی همانند هر تحوّل بزرگی، به اقتضای پیامدهایی که به همراه می‌آورد، توجّه صاحب‌نظران و تحلیل‌گران بسیاری را برمی‌انگیخت. در تمجید و نقد و تحلیل اصلاحات جدید، در ژاپن و ممالک دور و نزدیکش قلم‌فرسایی‌ها کردند و کتاب‌ها نوشتند. هر اندیشه‌ورزی از نظرگاه خود به این تجدّد همه‌جانبه پرداخت که با سرعتی شگفت از آسیای دور سر بلند می‌کرد. در این میان، تولّد گربه بی‌نام ناتسومه سوسه‌کی بدون شک مدیون همین تضارب آراست. گربه اندیشه‌مندِ «ما گربه هستیم»[۸] او که با تفرعنی فضل‌فروشانه در خانه یک معلّم زبان انگلیسی خوش نشسته و فضای فانتزی رمان این اجازه را به او داده است تا کمی باکمالات‌تر از هم‌نوعانش باشد. فصل اوّل این کتاب ابتدا در قالب داستانی کوتاه و به صورت پاورقی در نشریه‌ی فاخته (Holotogisu) منتشر شد و استقبال فراوان مردم و منتقدین از آن، سوسه‌کی را بر آن داشت که داستان را بسط داده و در ۱۰ فصل دیگر ادامه دهد.
راوی که گربه‌ای بی‌نام‌ونشان است ماجراهای زندگی‌اش را از زمان به دنیا آمدنش و راه‌یافتن به خانه معلّمی خودشیفته و بدقلق، تا ماجراهای کوچک و بزرگی که در این خانه رخ می‌دهد برایمان نقل می‌کند؛ و ما در خلال پرچانگی‌هایش قد کشیدنش را نیز شاهد خواهیم بود. از همان جملات آغازین کتاب، تفاخر و خودبزرگ‌بینی او، که گاهی لبخند نیز به لبتان می‌آورد، توجّهتان را جلب می‌کند. همچنین در کلام گربه صراحتی وجود دارد که علاوه‌بر طنّازانه ساختن روایت، راه نویسنده را برای نقد بی‌پرده ژاپن عهد میجی هموارتر می‌کند.
ـ گربه تحلیل‌گر به جای گربه قصه‌گو
داستان واضحاً در خدمت نقد صریح است و راوی بیشتر از آنکه گربه‌ای قصّه‌گو باشد، گربه‌ای تحلیل‌گر است؛ به گونه‌ای که نویسنده ابایی ندارد از اینکه اظهار نظرهای گربه پیرامون مسائل مختلف، گاه از ده‌ها صفحه تجاوز کند. گفت‌و‌گوهای میان شخصیت‌ها نیز در بسیاری مواقع به میزگرد تحلیل و بررسی وقایع روز شباهت پیدا می‌کند. در خلال این گفت‌و‌گوها به نظاره ژاپن عهد میجی می‌نشینیم در ابعادی کوچک‌تر، با همان میزان رنگارنگی آرا و اندیشه‌ها. کتاب در کلّیت خود نقدی است بر این کشور در نیمه دوّم قرن نوزدهم و جنبه‌های تاریک انقلاب روشن‌گرانه امپراتور میجی. سوسه‌کی متن تجدّد را با همه ابعادش در زمینه ژاپن بررسی می‌کند و در این راستا گربه و احوال و افعالش تماماً در خدمت هدف نویسنده در ترسیم ژاپن در این مقطع از تاریخ است و شما همواره در جزییات روزمرّگی‌های این گربه نقبی به اوضاع ژاپن آن روزگار خواهید یافت؛ مانند ماجرای موش‌گیری و تشبیهش به جنگ ژاپن و روسیه، یا شکار آخوندک و زنجره و کنایه به نظریات و پژوهش‌های علوم تجربی در عصر جدید، و همینطور پیوند هوشمندانه میان برهنگی استحمام‌کنندگان گرمابه و فرهنگ برهنگی. مثلاً در رابطه با مورد اخیر، در ادامه توضیحاتش حول حوادث گرمابه، به مبحث پوشش و برهنگی می‌رسد و نتیجه‌هایی از این دست می‌گیرد:
«جنون برهنگی زمانی آغاز شد که در دوره رنسانس، آداب سنّتی یونانیان و رومیان باستان را حامیان ایتالیایی‌مآبِ آن نوزاییِ فرهنگی برای هدف‌های شهوت‌پرستانه‌شان از نو رواج دادند. یونانیان و رومیان باستان به لحاظ فرهنگی به برهنگی خو کرده بودند و بسیار بعید است که هیچ ربطی میان برهنگی و اخلاق عمومی تشخیص داده باشند.»
گسترش فردیت و آسیب‌های اجتماعی آن(با توجّه به اینکه روحیه کار جمعی در میان مردم ژاپن همواره پررنگ بوده است)، تقلید بی‌چون‌و‌چرا از فرهنگ غرب و خودباختگی و انفعال روشنفکران در مواجهه با آن، تمرکز پژوهش‌های جدید علمی بر سوژه‌های بی‌اهمیت و بی‌فایده، پایگاه اجتماعی نازل زنان در ژاپن، بیگانگی آیین‌های مذهبی رایج در این کشور با دگرگونی‌های قرن جدید از مهم‌ترین مواردی هستند که نویسنده مشروحاً و تلویحاً، به صورت پراکنده در جای‌جای کتاب به آن‌ها پرداخته است.
از دغدغه‌های مهم سوسه‌کی در جریان تجدّد کشورش سرعتِ فزاینده و غیرعادی ژاپن در روند توسعه است. ژاپن روزگار او به طرز نگران‌کننده‌ای با شتابی به مراتب بیشتر از سایر کشورهای متجدّد، مسیر نوگرایی را می‌پیماید. این نگرانی به‌ویژه در سخنرانی معروفی از نویسنده نمود یافته که در کتابی تحت عنوان «تجدّد ژاپن امروز»[۹] منتشر شده است:
«شاید توضیح پخته و دقیقی نباشد، ولی می‌توان اینطور تصوّر کرد که ما در طی قرن‌ها به شکلی درون‌انگیخته آهسته‌آهسته پیشرفت کرده بودیم و پیشرفت و پیچیدگی تمدّن خود را به ده درجه رسانده بودیم. اما ناگهان و ناغافل، تمدّنی که بیست یا سی درجه پیچیدگی داشت از آسمان ظاهر شد و دفعتاً بر ما هجوم آورد. در نتیجه این فشار، ما ناگزیر به پیشرفتی غیرطبیعی تن دادیم. نتیجه آن شده است که تجدّد امروز ژاپن به شکلی ثابت و پایدار و آهسته‌آهسته قدم برنمی‌دارد، بلکه نعره‌زنان در حال تاختن است.»[۱۰]
و عجیب آنکه سراسیمگی کشور او برای نو شدن، شباهتی بسیار به شتاب‌زدگی گربه رمانش برای ورود به عالم آدمیت دارد.
ـ نمادهایی از جامعه ژاپن رو به تجدد
هر یک از شخصیت‌های رمان سوسه‌کی، نماینده قشری از جامعه روزگار نویسنده‌اند و او با استفاده از زبانی نمادین در این اثر، هم شناخت آدم‌های قصّه و تفکّراتشان را آسان‌تر می‌کند و هم از ماجراهای ظاهراً ساده کتاب رمزگشایی می‌کند. نمونه آشکار این نمادگرایی اسامی برخی شخصیت‌هاست؛ نظیر آقای «مزرعه طلا» که نماینده‌ی بورژواهای نوظهور دوره میجی است و سوسه‌کی از رهگذر او به سرمایه‌داری در حال رشد این دوره ورود می‌کند؛ یا «بز گوشه‌نشین» که پیروان فِرَق دنیاگریز ژاپن نظیر ذِن[۱۱] را نمایندگی می‌کند. درحقیقت این دو شخصیت، دو لبه مادّه‌گرا و تجرّدگرای یک بام‌اند؛ بام ژاپن رو به تجدّد. «بز گوشه‌نشین»ها بازمانده‌های ژاپن سنّتی پیشامدرن‌اند و «مزرعه طلا»ها تازه‌به‌دوران‌رسیده‌های ژاپن مدرن. آقای «بدترکیب»، شخصیت محوری کتاب نیز نماینده برخی روشنفکران طبقه متوسّط است که اقتضائات خاص نظام سرمایه‌داری را پس می‌زند و به همین دلیل، مدام روحاً و جسماً از سوی این سیستم تحت فشار قرار می‌گیرد و این تقابل در جریان مواجهه با همسر «مزرعه طلا» و به تعبیر گربه، «خانم دماغ» نمودار می‌شود(دماغی بسیار بزرگ که از افاده پر است). نویسنده، روایت در پرده نمادها را به رخدادهای کتاب نیز تسرّی می‌دهد و یکی از تأمّل‌برانگیزترین آن‌ها دزدیده شدن جعبه سیب‌زمینی شیرین به همراه لباس‌های «بدترکیب» و همسرش از خانه‌شان است. از لحظات مهم کتاب، لحظه رو‌به‌رو شدن «بدترکیب» با دزد است. دزدی شیک پوش که غنیمت‌هایش از خانه معلّم، لباس‌هایی کهنه است و جعبه‌ای پر از سیب‌زمینی شیرین و علی‌الظاهر نادم نیز به نظر نمی‌رسد. دزدی که تا آنجایی در ظاهرش دزد نیست که گمان می‌رود کارآگاه است و «بدترکیب» را ناخودآگاه به کرنش در مقابل خود وامی‌دارد. دزد خوش‌پوش سوسه‌کی که به لباس‌های مستعمل و جعبه سیب‌زمینی شیرین می‌زند، دزد نیست، حکومتی است که در سایه اصلاحات، به چپاول فرهنگی و اقتصادی مردمش دست زده است. در جریان توصیفات گربه از ظاهر سارق، درمی‌یابیم که او شباهت بسیار زیادی به شخصیت «ماه سرد» دارد که در رمان، دانش‌پژوهان حوزه علوم تجربی را نمایندگی می‌کند. شباهت سارق به یک دانشمند، کنایه زیرکانه‌ی نویسنده به استفاده از علوم جدید در جهت منافع استثمارگرایانه حکومت میجی است. نظیر قوانین جدید اخذ مالیات کشاورزی براساس نظریات نوین اقتصادی، تحت عنوان «اصلاحات مالیات زمین» که مالیات‌های سنگینی را بر گرده کشاورزان می‌نهاد و عدم توانایی زارعان در پرداخت آن‌ها منجر به مصادره زمین‌هایشان توسّط حکومت می‌شد. سرقت لباس‌ها نیز به‌وضوح اشاره به تحولّات مظاهر تمدّن بالاخص پوشش مردم دارد. مسئله‌ای که سوسه‌کی در فصل هفتم، بسیار رندانه به آن پرداخته و از تغییر پوشش بومی و گرایش به فرهنگ برهنگی در قرن ۱۹ به طعنه و مفصّلاً سخن گفته است.
ـ همچنان گربه!
آدم‌های قصّه سوسه‌کی، آدم‌هایی متوسّط‌اند؛ چه در سطح معیشت، چه در سطح سواد، چه در سطح نگرش به آنچه در اطرافشان در حال وقوع است. در رفتار و گفتارشان همان‌سان که قوّت هست، ضعف نیز هست؛ آنچنان که در ژاپن روزگار میجی، قوّت هست و ضعف نیز. آدم‌هایش در حال گذار هستند از سنّت به مدرنیته، آنچنان که گربه در حال گذار از جهان گربگی به جهان انسانی است. و همانگونه که خود کتاب در حال گذار از ادبیات کلاسیک به ادبیات مدرن است.
گربه‌ای که از اصل خود می‌گریزد و به دامان آدمیان چنگ می‌زند، گربه‌ای متفکّر، گربه‌ای تحلیل‌گر، گربه‌ای نویسنده، امّا همچنان گربه. گربه‌ای که از گربه‌ها آدم‌تر است و از آدم‌ها گربه‌تر؛ که نه تماماً گربه است و نه تماماً آدم؛ ساکن در ماهیّت بینابینی خود. و این دقیقاً همان چالش اصلی روزگار اصلاحات میجی است. ژاپنی که آنچه را مانع رنسانسش نیست از میان دارایی‌های گذشته و اکنونش گزینش می‌کند؛ تا نه بدون پشتوانه ملّی و فرهنگی، بی‌هویت فروپاشد، و نه از مسابقه ولع‌انگیز جهان‌اوّلی‌ها جابماند. آرمانی که بسیاری از اندیشه‌ورزان ژاپنی عصر انقلاب متجدّد در سر می‌پرورانده‌اند. هرچند کفه کندن از اصالت و دنباله‌روی کورکورانه از غرب، بیشتر از کفه اجماع سنّت و مدرنیته در این اثر سنگینی می‌کند و سوسه‌کی نیز آن را منهدم‌کننده می‌داند. آنچنان که پیش‌روی افراطی گربه در جهان آدم‌ها پایانی ناگوار و به غایت تلخ برایش رقم می‌زند. پایانی که تنها خود گربه مسئول آن است.
«تیز می‌روی جانا، ترسمت فرومانی!»[۱۲]
پانوشت:
1ـ Edo. قسمتی از دوران شوگون‌سالاری در ژاپن که از سال ۱۶۰۳ تا ۱۸۶۸ میلادی را در بر می‌گیرد و آغاز آن به قدرت گرفتن «توکوگاوا ایه‌یاسو» بازمی‌گردد. دوره درخشان توکوگاوا در تاریخ ژاپن، پیش‌درآمدی است بر رستاخیز میجی.
2 ـ Sakoku. سیاستی بود که از ۱۶۳۳ در دوره ادو از سوی استبداد نظامی توکوگاوا اعمال شد و هدف آن محدود و ممنوع کردن ارتباط و تجارت مردم ژاپن با اتباع خارجی بود. ساکوکو در ۱۸۵۴ پس از ورود دریادار پری به خلیج ادو(اوراگا) برداشته شد.
3 ـ Uraga. یا خلیج ادو واقع در استان کاناگاوا. با نام امروزی خلیج توکیو.
4 ـ نام عهدنامه‌ای است که در ۳۱ مارس سال ۱۸۵۴ میلادی و در دوران شوگون‌سالاری توکوگاوا بین کشور ژاپن و ایالات متحده آمریکا به امضا رسید. این پیمان در ۲۱ فوریه ۱۸۵۵ تصویب شد. طبق پیمان کاناگاوا دو بندر هاکوداته و شیمودا جهت انجام تدارکات و تجارت بر روی کشتی‌های آمریکایی گشوده شده و به کشتی‌های آمریکایی که دچار شکستگی و آسیب‌دیدگی بودند در این بنادر رسیدگی و کمک‌رسانی می‌شد. به یک کنسول آمریکایی اجازه اقامت در شیمودا داده می‌شد تا مراقب امور تجاری و اتباع آمریکایی در آن بندر باشد.
5 ـ پسر امپراتور کومئی، حاکم تشریفاتی آخرین سال‌های شوگون‌سالاری توکوگاوا. موتسوهیتو امپراتور ژاپن از ۱۸۶۷ تا ۱۹۱۲ با نام سلطنتی مِی‌جی(روشن‌بین) بود. در طول این دوره ژاپن مدرن‌گرایی خود را آغاز کرد و به قدرتی صنعتی و دریایی در دنیا بدل شد.
6 ـ زنجیره‌ای از رویدادها بود که به دگرگونی‌های عظیمی در ساختار سیاسی و اجتماعی ژاپن منجر شد. اصلاحات میجی به مثابه انقلابی بود که در نیمه دوّم قرن نوزدهم، در پایان دوره ادو و آغاز دوره میجی رخ داد.
7 ـ Shogun. نظامیان قدرتمند ژاپن که در دوره‌ای از تاریخ این سرزمین در رأس هرم قدرت قرار داشته و عملاً اداره امور کشور را به دست گرفته بودند. به استبداد نظامی شوگون‌ها در زبان ژاپنی، باکوفو (bakufu) و در انگلیسی، شوگونات (shogunate) می‌گویند. در سال ۱۱۸۵ میلادی میناموتونو یوریتومو با شکست طایفه رقیب، جایگاه خود را در حلقه قدرت استوار کرد و در سال ۱۱۹۲ از سوی امپراتور لقب سردار یا شوگون گرفت. یوریتومو سپس در شهر کاماکورا، استبداد نظامی خود یا باکوفو را پایه گذاشت. به طور کلی شوگون‌ها در سه دوره کاماکورا و آشیکاگا و توکوگاوا، حدوداً به مدّت ۷۰۰ سال در بالاترین سطوح قدرت سیاسی کشور حضور داشتند. در طی قرن‌ها، قدرت گرفتن شوگون‌ها تا آنجا پیش رفت که در دوره سوّم شوگون‌سالاران (شوگون‌سالاری توکوگاوا) به مدّت بیش از ۲۶۰ سال عملاً قدرت سیاسی از دستان امپراتور ژاپن خارج گردید و امپراتور صرفاً رهبر مذهبی کشور بود. پایان کار شوگون‌ها، ترک قدرت از سوی توکوگاوا یوشینوبو در سال ۱۸۶۷ و واگذاری آن به امپراتور میجی بود.
8 ـ ضمیرِ «ما» در عنوان کتاب و در روایت راوی، «مای ملوکانه» است که در آن به جای صیغه اوّل شخص مفرد، اوّل شخص جمع به کار می‌رود و انتخاب مترجم(احد علیقلیان) برای انتقال بهتر تکبّر ارباب‌مآبانه گربه است که حقیقتاً به جذابیّت روایت افزوده.
9 ـ متن سخنرانی مشهور ناتسومه سوسه‌کی پیرامون تجدّد ژاپن که در ۱۹۱۱ ایراد شد و برگردان فارسی آن توسّط سیّد آیت حسینی در سال ۱۳۹۸ منتشر شده است.
10 ـ سوسه‌کی، ناتسومه. (۱۹۱۱) تجدّد ژاپن امروز. ترجمه حسینی، سیّد آیت. (تهران: انتشارات پرنده، ۱۳۹۸). ۸۵ و ۸۶
11 ـ Zen. مکتبی در مذهب بودایی است که در چین پدیدار شده و تأکید فراوانی بر تفکّر لحظه‌به‌لحظه و ژرف‌نگری به ماهیت اشیا و جانداران به وسیله تجربه مستقیم دارد.
12 ـ حافظ.
عنوان: ما گربه هستیم/ پدیدآورنده: ناتسومه سوسه‌کی، مترجم: احمد علیقلیان/ انتشارات: مرکز/ تعداد صفحات: ۶۱۵/ چاپ: دوم.
انتهای پیام/
